Stêrka zanistê ya kurd Prof. Dr. Xanna Omerxalî, di nava 100 zanayên giring ên 2025 Berlînê de cihê xwe girt.
Rojnameya bi prestîj Der Tagesspiegel, lîsteya “100 Zanayên Giring ên 2025 Berlînê” belav kir û vê carê jineka kurd a êzidî jî tê de cihê xwe girt: Prof. Dr. Xanna Omerxalî (Khanna Omarkhali), li Zanîngeha Azad a Berlînê (Freie Universität Berlin) li Beşa Zanistên Îranî û Kurdî dersê dide. Ev xelat, ne bi tinê serkeftineka takekesî ye; ew sembola mîrateya kevneşop a gelê kurd e, kûrahîya bawerîya êzidî û bilindbûna dengê kêmîneteweyan di qada zanistê de ye. Omerxalî, mîna pirekê, kevneşopîyên mîstîk ên Rojhilatê bi ronahîya analîtîk a Rojavayê ronî dike û Berlînê careka dî dike paytexta cihêrengîya çandî.
Nûçeya hilbijartinê ji alîyê jûrîyên Der Tagesspiegel’ê ve bi xebateka hûrgilî hate ragihandin û di nav çerçoveya akademîk de bi coşê hat pêşwazîkirin. Omerxalî, wekî yek ji navên pêşeng ên Kurdolojîyê tê nasîn; xebatên wê li ser teolojîya êzidîyan, kevneşopîyên devkî û avahîyên civakî ye. Jûrî, ew wekî “akademisyeneka ku bi kûrahî nêzîkî pirsên bingehîn ên wekî maf û edaletê dibe û ji bo zanistîya azad dixebite” binav dike û di heman demê de bale dikişine ser xebata wê ya bênavber û bêrawestan û destnîşan dike ku “Omerxalî di parastina kevneşopîyên êzidî û berxwedana di dema jenosîdan de, dengê êzidîyan xurt kirîye û berxwedana wan li hember zilmê bihêztir kirîye.” Ev gotin, bi ne tinê pesn in; her weha şahidê wê diroka êş û kulan e.
Prof. Dr. Xanna Omerxalî Kî ye?
Rêwîtîya Xanna Omerxalî, mîna mîtên êzidî, ji kûrahîyeka hezarsalî derdikeve. Li 15ê adarê 1985ê, li Êrîvana Ermenistanê ya wê demê girêdayî Yekîtîya Sovyetê, di malbateka êzidî ya kurd de ji dayik bûye. Malbata wê ji kasta Pîrs a rahîban tê; her du bapîrên wê jî “ilmdar” bûn, kesên zana bûn di zanista dînî de. Ev mîrat, mîna çemekê ku di damarên Omerxalî de diherike, ji temenê biçûk ve ew kişand ber bi razên çanda kurd û bawerîya êzidî ve. Di zarokatîyê de, ew dua û çîrokên di gelîyên çîyayên Ermenistanê de deng vedidan, nîşana wê bûn ku dê bibe zanayek. Omerxalî, di bin siha rejîma Sovyetê ya zordar de mezin bû û yekem car hingê fêrî şkestina azadî û nasnameyê bû. Ev bû ders ji bo bingeha lêkolînên wê yên îro.
Destpêka wê ya akademîk, li destpêka salên 2000ê li Zanîngeha Dewletê ya Sankt Petersburgê bi filolojîya Îranî dest pê kir. Li 2002ê lîsans, li 2004ê masterê xwe temam kir û li 2006ê bi teza xwe ya doktorayê ya li ser bawerîya kurdên êzidî navê xwe belav kir. Teza wê, pirtûka “Êzdîyatî: Ji Kûrahîya Hezarsalî” ya ku kevneşopîyên devkî yên êzidîyan di bin şahesereka zanistî de digire, yekem berhema mezin a wê bû û ev tez tê qebûlkirin wekî serişteyekê ya ku kûrahîya teolojîya êzidî ronî dike. Ev tez, ne bi tinê metneka akademîk e; ew hewildana rizgarkirina bîranîna gelekê ye ku hatî jibîrkirin. Omerxalî, di xebatên xwe de dibêje: “Kevneşopîyên devkî, mîna bayî diçin; eger neyên nivîsîn, berze dibin”. Ev hişyarî, îro di nav jenosîdên çandî yên Rojhilata Navîn de zêdetir wateyê digire.
Xebatên Prof. Dr. Xanna Omerxalî
Li sala 2005ê rêya wê kete Almanyayê, li Zanîngeha Göttingenê di çarçoveya projeya DFG de wekî alîkara akademîk li ser “Bîranîna çandî ya civaka Êzidî ya li Almanyayê” xebitî. Di navbera 2007-2010ê de, wekî bûrsîyerê DFG Graduiertenkolleg 896/2, metnên dînî yên êzidî lêkolîn kir; ev dem, di projeya wê ya “Götterbilder – Gottesbilder – Weltbilder”ê de, bingeha keşifkirina şewqdanên gerdûnî yên têgehên Xwedayî amade kir. Di navbera 2010-2017ê de li Enstîtûya Lêkolînên Îranî ya Göttingenê wekî lêkolîner kar kir; Programa Xebatên Kurdî bi rê ve bir û di 2012-2017ê de Arşîva Dengî ya Dîjîtal a Îranî û Kurdî ava kir. Ev arşîv, bi hezaran seetên tomarên devkî, xezîneyeka dîjîtal a zaravayên kurdî û edebîyata wan pêk tîne – mîna xilaskera cenazeyekê zimanekê ku ber bi windakirinê ve diçû. Îro jî li Freie Universität Berlinê bi unvana apl. Prof. Dr. li Beşa Zanistên Îranî û Kurdî dersê dide; ji xwendekarên xwe re ne bi tenê zanist, her weha empatî û hesasîyeta çandî jî hîn dike.
Qelemê Omerxalî, rûyê herî ronak ê lêkolînên wê ye. Nêzîkî 20 gotarên zanistî û çend pirtûkên wê hene; her yek, hilmeka nû dide Kurdolojî û xebatên êzidî. Li 2008ê gotara wê di “Journal of Kurdish Studies”ê de bi navê “Avahîya û Terminolojîya Sîstema Qebîle û Eşîrên Êzidîyan” hate weşandin; hîyerarşîya civakî ya êzidîyên Qafqasîyê ronî kir. Li 2009ê “Hizrên li Ser Têgeha Demê di Êzidîzimê de” ya hevkar, qatên felsefî yên bawerîyê derxist holê. Li 2011ê xebata wê ya ji Weşanxaneya Harrassowitzê derket bi navê “Kurdish Reader: Modern Literature and Oral Texts in Kurmanji”. Vê xebatê Edebîyata Kurmancî li Rojavayê nasand û bû wekî kevirê bingîn. Li 2014ê xebata wê “Religious Minorities in Kurdistan: Beyond the Mainstream” (Kêmneteweyên Dînî yên li Kurdistanê: Ji Derveyî Piranîyê), dinamîkên kêmneteweyan li Rojhilata Navîn pirs dike, şareserek e. Her paşê, bêguman mircana 2017ê: “The Yezidi Religious Textual Tradition: From Oral to Written” (Kevneşopa Êzadayetîyê ya Tekstuel a Dînî: Ji ya Devkî bo ya Nivîskî), ku veguhestin û kanonîzasyona metnên êzidî lêkolîn dike, ji Harrassowitz çap bûye, wekî opusa mezin a wê tê hesibandin. Ev berhem, ne bi tinê li refên akademîk dimînin; ev cankirina rîtuelên jibîrkirî ne, bi xizmeta rizgarkirina birînên jenosîda 2014ê ya Daişê li ser êzidîyan kirî.
Sala 2025ê Sala Serkeftin û Xelatan
2025, ji bo Omerxalî salê du serkeftinan e. Li gel lîsteya Berlînê, Xelata Cemal Nebez a 2025ê jî ji Weqfa Jemal Nebez wergirt. Ev xelat, ji beşdarîyên awarte yên li ser xebatên kurdî re tê dayîn; jûrî, Omerxalî hate hilbijart wekî “navêka bi bandor a kûr di xebatên êzidî de, ku gotina akademîk diguherîne”. Di daxuyanîya Weqfê de, “Xebatên wê, qatên teolojîk û çandî yên bawerîya êzidî ronî dike û dengê dîasporaya kurdî xurt dike” hate gotin. Xelata Nebez, ne bi tinê plaketek e; ew, ala mîrateya Celal Nebez didomîne û kevneşopîya entelektuel a kurdî zindî dike. Omerxalî, di merasîma xelatê de got, “Zanist, li hember zilmê mertalek e; çîroka êzidîyan, çîroka hemû mirovahîyê ye” û serkeftina xwe veguherand berxwedaneka kollektîf.
Ev serkeftin, ne tenê yên Omerxalî ye; ew serkeftineka cîhana zanistî ya kurdî ye. Berlîn, ji demên dirêj ve keleh a akademisyên koçber e; lê figûrên wekî Omerxalî, bajêr dikin paytexta “akademisyên kurd”. Hebûna wê, ilhama ji bo xwendekarên ciwan ên kurd; xewna “Ez jî rojekê…” dike rast. Di cîhana piştî pandemîyê ya ku erozyona çandî lez daye, arşîvên dîjîtal û analîzên metnên Omerxalî, mîrateya kurdan pêş ve dibe. Lîsteya Der Tagesspiegel, li gel xelatkirina vê hewildanê, pirsekê jî jê dike: Dengê kêmneteweyan, li ku dera zanista sereke ye? Omerxalî, bersivê dide: Di dilê wê de ye.
