Photo: by Remo CASILLI – Reuters
Ev çend hefte ne hemû welat di bin bandora germeke zêde de ye. Ne tenê welatê me, lê belê hemû dinya bi heman derdî mijûl e. Li gelek welatan hikûmet ji bo saetên herî germ qedexeya derketina derve ragihand. Û dîsa li gelek welatan mirov ji germê mirin. Gelo ev germ normal e, yan sûcê mirovahîyê tê de heye? Klîma û perwane, yan jî cam û pencerên xwe vekin û werin bi hev re em li ser vê mijarê bifikirin…
Îro, guherîna avhewayê(Climate Change) wekî pirsgirêkek gerdûnî li pêşberî me ye.. Çalakîyên mirovî bi guhertina pergala avhewayê ya ku li ser çerxên xwezayî bi bandor e, şert û mercên hewa û avhewa li çaralîyê cîhanê bêîstîkrar dike. Bi taybetî di sedsala dawîn de, pîşesazîbûna bilez, zêdebûna daxwazên enerjîyê û bikaranîna çavkanîyên xwezayî, giranîya gaza serayê di atmosferê de zêde dike û ev yek dibe sedema guherîna avhewayê. Werin em hewl bidin ku fêm bikin ka çima hewa zêde germ dibe… Bandora çalakîyên mirovî yên li ser avhewayê bi giranî ji ber belavbûna gaza serayê ye. Faktorên wekî bikaranîna sotemenîyên fosîl, belavbûna tesîsên pîşesazî, gazên egzozê wesayîtan û birîna daristanan derketina gazên serayê yên wekî karbondîoksîtê (CO2), metan (CH4) û oksîtên nîtrojenê (NOx) li atmosferê zêde dike. Ev gaz germê di atmosferê de digirin û dibin sedema germbûna erdê. Ji vê pêvajoyê re “bandora serayê” tê gotin û her çend ew pêvajoyek xwezayî ye jî, ji hevsengîya çalakîyên mirovan dernakeve.
Bandora mirovî ya li ser avhewayê giranîya gazên serayê yên li atmosferê zêde dike û dibe sedema germbûna global. Her ku tîrêjên gazên serayê zêde dibe, dema ku tîrêjên rojê digihêjin erdê, enerjîya germê zêdetir tê girtin û germahîya atmosferê bilind dibe. Ev dibe sedema rêze guhertinên di pergala avhewayê de. Em bandorên wekî cemedên polar yên ku dihelin, bilindbûna asta deryayê, zêdebûna bûyerên hewayê yên giran, zêdekirina berbelavbûna felaketên xwezayî yên wekî ziwabûn û lehîyan dibînin. Lêbelê, bûyerên germbûna giran a ku ji ber guherîna avhewayê pêk tê, encamên nehevsengîyên di pergala avhewa de ne. Zêdebûna gazên serayê yên li atmosferê dibe sedem ku guhêrbarên avhewayê yên xwezayî zêdetir bandor bibin. Mînakî, okyanûs bêtir enerjiya germahîyê digire, dibe sedema ku germahîya ava deryayê bilind bibe û bahozên bihêztir çêbibin. Di heman demê de, zêdebûna germahîyê, digel baranên giran, dikare bibe sedema lehîyek tund.
Birîna daristanan jî faktorek e ku guherîna avhewayê lez dike. Daristan depoya karbonê ya girîng e ku CO2 di atmosferê de vedihewîne û hilîne. Lêbelê, pêvajoya daristanan dibe sedem ku ev karbon di atmosferê de derkeve û bandora serayê zêde bibe. Ji bilî vê, birîna daristanan dibe sedema têkçûna çerxa avê, ku rasterast bandorê li avhewayê dike, û dibe sedema zêdebûna metirsîya ziwabûnê. Çalakîya gerdûnî ji bo çareserkirina vê pirsgirêkê girîng e! Pêdivî ye ku ji bo veberhênana li çavkanîyên enerjîya paqij, zêdekirina karbidestiya enerjîyê û kêmkirina belavkirina gazên serayê di şerê li dijî guherîna avhewa de, adetên hilberîn û vexwarinê yên domdar teşwîq bikin. Di heman demê de ji bo pêşîlêgirtina birîn a daristanan û parastina ekosîstemên xwezayî û pêşxistina rêbazên çandinîyê yên hawirdor girîng e.
Wekî takekesîyek, em dikarin bi gavên piçûk ên wekî teserûfa enerjîyê, pêşvebirina vezîvirandinê(Recycling), karanîna veguhastina komelî(public transport) bandora xwe ya li ser jîngehê kêm bikin. Di heman demê de, ji bo sîyasetvanan girîng e ku di tekoşîna li dijî guheztina avhewa de siyasetên bi bandortir û berfirehtir pêş bixin û hevkarîya navneteweyî xurt bikin.
Di encamê de, guherîna avhewa bi bandorên çalakîyên mirovan ên li ser pergala avhewa xwezayî ve girêdayî ye. Faktorên wekî belavkirina gaza serayê, karanîna enerjiyê, çalakiyên pîşesazîyê û birîna daristanên germbûna gerdûnî bi zêdebûna tansiyona gaza serayê di atmosferê de dibe sedem. Sedema bûyerên hewayê yên tund, bilindbûna asta deryayê û xerabûna hevsengîyên xwezayî ye. Wek mirov, divê em berê xwe bidin çavkanîyên enerjiyê yên domdar da ku bandorên guheztina avhewa kêm bikin, hewl bidin ku emîsyonên gazên serayê kêm bikin, û balê bikişînin ser parastina çavkanîyên xwezayî. Guhertina avhewa yek ji mezintirîn kêşeyên ku cîhanê rû bi rû ye. Lêbelê, bi çalakîya hişmendî û hevkarîya gerdûnî, me şansek heye ku em vê pirsgirêkê çareser bikin. Lîstina rola me dê bibe gavek mezin ji bo hiştina cîhanek jîyanbar(liveable) ji nifşên pêşerojê re. Em ji bîr nekin ku guherîna avhewayê berpirsiyarîya her kesî ye û bi hev re tevgerîn amûra herî bihêz a çareserîyê ye.
