Eskîmo, gelên xwecîhî ne ku xwedî çand û dîrokek bêhehmpa ne ku li tundrayên berfireh ên Gronland, Kanada, Alaska û Sîbîryayê li ser Bazineya Cemsera Bakur dijîn. Her çend ew bi gelemperî wekî “Eskimo” bêne binavkirin jî, ev têgîn niha bi navên rêzdartir Inuit û Yupik ve hatîye guhertin. Van gelan bi hezaran salan li beranber şert û mercên hewaya pir sar û şert û mercên siruştî yên dijwar li ber xwe dane û mîrateyeka çandî ya dewlemend afirandine.
Erdnîgarî û Avhewaya Eskîmoyan
Eskîmo, li yek ji hewayên herî dijwar ên cîhanê dijîn. Herêma Bazineya Cemsera Bakur piranîya salê bi berf û qeşa ye. Germahî zivistanan dadikeve -50°C, havînê ji bo demekê kurt dibe 10°C. Şevên zivistanê yên bênavber û ronahîya rojê ya bênavber havînê ji dîyardeyên xwezayî yên balkêş ên herêmê ne. Van şert û mercên giran ne bi tenê Eskîmo hewce kirin ku xwezayê biguncînin lê di heman demê de stratejîyên zindîbûnê jî dane pêşxistin.
Binekoka Dîrokî û Koçberî
Tê fikirîn ku bav û kalên eskîmoyan bi qasî 4000 salan berê bi rêya Tengava Beringê ji Asyayê koçî parzemîna Amerîkayê kirine. Ev koçberî bû sedem ku Eskîmo di nav komên cuda de bêne dabeşkirin:
Inuit: Ew li herêmên bakurê Kanada, Gronland û Alaskayê dijîn.
Gelê Yupik: Li rojavayê Alaska û rojhilatê Sîbîryayê belav bûne.
Eskîmoyên Sirenik: Ew civak li Sîbîryayê dijîyan lê niha nemaye.
Cudahîyên çandî û zimanî yên di navbera van koman de ji veqetîna erdnîgarî ya bi hezaran salan derdikeve.
Şêwaza Jîyana Kevneşop
Xanî: Igloo û Kampên Havînî
Sembola herî naskirî ya eskîmoyan îgloo ne ku ji blokên berfê têne çêkirin. Lêbelê, igloo pir caran ji hêla nêçîrvanan ve wekî stargehên demkî têne bikaranîn. Mehên havînê ji bo nêçîrê û masîvanîyê di konên ku ji çermê heywanan hatibûn çêkirin de dijîyan.
Xwarin û Nêçîrvanî
Jîyana eskîmoyan bi giranî bi heywanên li dora wan ve girêdayî ye. Heywanên wek Seavî, mor, gamasî, xezala renê, û hirçên cemserê hem ji bo xwarin û hem jî ji cil û bergên xwe re çavkanîyan peyda dikin. Masîgirtin jî çavkanîyeka giring a debarê ye. Di xwarina kevneşopî ya eskîmoyan de proteîn û rûn pir bûn, ji ber ku ev xwarin enerjîya ku ji bo zindîyan di hewaya sar de lazim peyda dike.
Cil û Alav
Eskîmoyan cil û bergên germ ên ku ji çermê heywanan hatibûn çêkirin li xwe dikirin. Parkeyên avnegir û berxwedêr ên bayî pir fonksîyonel bûn. Ji bo nêçîrê alavên çêkirin, wek tehîsok, taxûk û rimên nêçîrê. Kûçik jî ji bo barhilgirtin û kişandina taxûkan bi kar anîn.
Ziman û Wêje
Zimanên eskîmoyan ji malbata zimanên Inuit-Yupik-Aleut in. Zimanên Inuktitut û Yupik di zimanên herî berbelav de ne. Edebîyata devkî kevirê bingehîn ê bîranîna çandî ya eskîmoyan e. Çîrok, efsane û mît ji nişfan bo nifşan bi devkî derbas bûne. Di van çîrokan de siruşt, heywan û cîhana gîyanî xwedî cihekê giring e.
Çand û Huner
Çanda eskîmoyan bi girêdana wan a kûr a bi siruştê re çêdibe. Hunera wan bi gelemperî fîgurên heywanan, dîmenên siruştê û wêneyên gîyanî dihewîne. Qewartina hestî û fîlan ku jê re Kamyak tê gotin, yek ji şaxên hunerê yên herî naskirî ye. Dans, muzîk û stran hêmanên bingehîn ên jîyana civakê ne.
Eskîmo di Serdema Modern de
Îro eskîmo hewil didin ku jîyana xwe ya kevneşopî bi jîyana modern re bikin yek. Bi bandora modernîyê û gulobalbûnê re xebatên kevneşopî yên wekî nêçîrê kêm bûne û bajarîbûn zêde bûye. Lêbelê, gelek civakên eskîmo ji bo parastina ziman û çanda xwe hewildanên çalak dikin.
Guhertina avhewayê xetereyeka cidî li ser jîyana mirovên eskîmo çêdike. Li Cemsera Bakur helîna cemedan cihê nêçîrê û jîyana siruştî ya eskîmoyan dixe xeterê. Wekî din, zêdebûna lêgerîna neft û gaza siruştî ya li herêmê bandorê li qadên jîyanê yên kevneşopî yên eskîmoyan jî dike.
Di encamê de eskîmo ew gel in ku bi hezaran salan e di nava şert û mercên dijwar ên siruştî de dijîn û bi xwezayê re di nava ahengekê de dijîn. Çîroka wan mînakeka bihêz e ku mirov çawa dikare bi hawîrdora xwe re bijî. Mîrateya wan a dewlemend a çandî, huner û girêdana wan a kûr a bi siruştê re, ji bo tevahîya mirovahîyê dibe çavkanîya îlhamê. Lê belê, li hemberî tehdîdên cîhana modern, têkoşîna eskîmoyan ji bo parastina çand û awayê jîyana xwe pêdivî bi hevgirtina gerdûnî heye.
