Galaksîya Kadîzê ya cîranê herî nêzîk, Galaksîya Andromeda, bi daneyên ku ji Teleskopa X-şewata Chandra ya NASA’yê û amûrên din ên çavdêrîyê yên teknolojîya pêşkeftî hatine berhevkirin, wêneyê xwe yê herî zelal û bi hûrgilî bi dest xist. Ev wêneyê balkêş ne bi tenê şaheserîyeka estetîk e, di heman demê de ji bo zanyaran derîyên nû vedike da ku sirên kûr ên gerdûnê, wek avabûna galaksîyan û madeya tarî, çareser bikin. Ev wêne, ji bo bîranîna xebatên şoreşgerî yên Vera C. Rubin ên li ser madeya tarî hatî amadekirin, tevkarîyeka giring dide dîroka stêrnasîyê.
Galaksîya Andromeda, ku nêzî 2,5 milyon salên ronahîyê dûr e, galaksîyeka spîral e ku nêzî trîlyonek stêrk lê hene. Ev galaksî, ku wekî “cêwîya” Galaksîya Kadîzê jî tê zanîn, bi çavê rût ji cîhana herî dûr ji Cîhanê tê dîtin e. Wêneyê nû, bi yekkirina daneyên Teleskopa X-şewata Chandra ya NASA’yê, mîsyona XMM-Newton a Ajansa Fezayê ya Ewropayê, teleskopên Spitzer, GALEX, COBE, Planck, Herschel û Teleskopa Radyoyê ya Westerborkê ya li Hollandayê hatî çêkirin. Daneyên ku di dirêjahîyên pêlên cuda de hatine berhevkirin, avahîya pir-astî ya galaksîyê bi zelalîyeka berê nedîtî nîşan dide.
Di Şopên Madeya Tarî de: Sirên Andromedayê
Ev wêneyê zelal ê Andromedayê, ne bi tenê serkeftineka teknolojîk e, di heman demê de ji bo lêkolînên li ser madeya tarî çerxeka nû ye. Di salên 1960ê de, xebatên stêrnas Vera Rubin ên li ser Andromedayê nîşan dan ku milên spîral ên galaksîyê ji ya ku dihat payîn zûtir dizivirin. Ev lez bi madeya xuya ya galaksîyê nekarîbû were ravekirin. Lêkolînên Rubinê nîşan dan ku hêzeka kûtleçêkîyê ya nedîtbar galaksîyê bi hev ve girê dide û ev yek bû bingeha têgeha madeya tarî. Îro, tê texmînkirin ku madeya tarî nêzî %27ê madeya gerdûnê pêk tîne û di avabûna galaksîyan û berfirehbûna gerdûnê de roleka sereke dileyîze.
Wêneyê nû, tîrêjên X-şewatê yên bi enerjîya bilind ên li derdora çala reş a sûper-girankirî ya li navenda galaksîyê, M31, bi hûrgilî nîşan dide. M31, ji çala reş a Sagittarius A ya li navenda Galaksîya Kadîzê nêzî 25 caran mezintir e û bi şewqên xwe yên enerjîk balê dikişîne. Çavdêrîyên X-şewatê yên Chandra’yê, ewrên gaza germ û deverên avabûna stêrkan ên li derdora vê çala reş bi hûrgilî nexşe dike û ji stêrnasan re fersendê dide ku pêşveçûna galaksîyê lêkolîn bikin.
Ansîklopedîyeke Kozmîk: Qatên Andromedayê
Wêneyê nû yê Andromedayê, ne bi tenê şanoyeka dîtbarî pêşkêş dike, di heman demê de wekî “ansîklopedîyeka kozmîk” kar dike ku avahîya pir-astî ya galaksîyê rave bike. Daneyên ku di dirêjahîyên pêlên cuda de hatine berhevkirin, ji deverên avabûna stêrkan bigire heta ewrên gaz û tozê, ji belavbûna madeya tarî heta çala reş a sûper-girankirî, gelek taybetmendîyên galaksîyê eşkere dike. Mînak, daneyên înfrared ên Teleskopa Fezayê ya Spitzerê ewrên tozê yên sar û deverên ku stêrkên nû lê çêdibin nîşan dide, lê çavdêrîyên ultravîyole yên GALEX’ê deverên ku stêrkên ciwan û germ lê zêde ne ronî dike. Teleskopa Radyoyê ya Westerborkê jî belavbûna gaza hîdrojenê nexşe dike û li ser pêvajoyên avabûna stêrkan ronahîyê diweşîne.
Ev xebata pir-dîsîplîn nîşan dide ku Andromeda ne bi tenê galaksîyek e, di heman demê de laboratûwarek e ji bo têgihiştina avahîya giştî ya gerdûnê. Milên spîral ên galaksîyê, komên stêrkan û ewrên gazê, li ser avabûna galaksîyan di demên destpêkê yên gerdûnê de agahîyên giring pêşkêş dikin. Her weha, pêşbînîya ku Andromeda û Galaksîya Kadîzê piştî nêzî 4,5 mîlyar salan bi hev re biteqin û galaksîyeka elîptîkî ya mezin ava bikin, giringîya vê wêneyê hêj zêdetir dike. Ev teqîn, her çend ne tê wateya teqîna rasterast a stêrkan jî dansa kûtleçêkîyê ya di navbera her du galaksîyan de, dê ji bo têgihiştina siruşta dînamîk a gerdûnê fersendeka bêhempa pêşkêş bike.
Pirsên li ser Pêşeroja Gerdûnê
Wêneyê nû yê Andromedayê, ji zanyaran re pirsên giring li ser pêşeroja gerdûnê jî diafirîne. Teqîna di navbera Galaksîya Kadîzgê û Andromedayê de dê çawa bandorê li Pergala Rojê bike? Gelo Cîhan dê ji vê bûyera kozmîk sax bimîne? Zanyar bawer dikin ku ji ber mesafeyên mezin ên di navbera stêrkan de, ev teqîn rasterast wêranîyê nake. Lêbelê, di dema teqîna galaksîyan de, orbîtên stêrkan dibe ku biguherin û Pergala Rojê dibe ku ber bi devereka cuda ya galaksîya nû ve were veguhestin. Ev pêvajo, ji bo mirovahîyê û têgihiştina me ya li ser gerdûnê encamên kûr derdixe holê.
Ev wêneyê Andromedayê, bi zelalî û hûrgilîyên xwe, ne bi tenê bedewîyeka dîtbarî ye, di heman demê de derîyek e ku me ber bi têgihiştina kûrtir a gerdûnê ve dibe. Bi xêra teknolojîyên nûjen û xebatên zanyarî yên bi salan, em îro dikarin vê galaksîya cîran bi rengekê ku berê ne mimkûn bû bibînin û lêkolîn bikin. Ev wêne, ne bibtenê ji bo stêrnasan, her weha ji bo hemû mirovahîyê jî bîranînek e ku em beşek ji gerdûneka bêdaw û sirên wê ne.