Bîra civakî bi şêwaza bîranîn û şirovekirina kesayetan çêdibe. Di vê çarçoveyê de, dîyardeya ku bi navê “Efekta Mandelayî” tê binavkirin, behsa wê rewşê dike ku bûyerên bi berfirehî têne bibîranîn bi rastî di rastîyê de cuda cuda pêk hatine. Efekta Mandela, navê xwe ji hejmareka zêde ya kesên ku ji ya wan ve rêberê efsanewî yê Afrîkaya Başûr Nelson Mandela di salên 1980an de di girtîgehê de mirîye, tevî ku Mandela di sala 1990 de hatî berdan û di 2013an de mirîye. Di vê gotarê de em ê li ser ronîkirina Efekta Mandela ya li ser civaka kurdî û çawanîya avabûna bîrewerîya civakî biaxivin.
Efekta Mandela Çi ye?
Efekta Mandelayî têgehek e ku ji bo dîyardeya bîranîna derewîn a girseyî tê bikaranîn. Ev dîyarde, dema komeka mezin ji mirovan xwedî heman bîra derewîn be hingê ev dîyarde çêdibe. Gelek kesan bawer dikirin ku Nelson Mandela di salên 1980yî de di girtîgehê de mirîye, lê Mandela di sala 1990î de hat berdan û di sala 2013an de mir. Bîranînên derewîn ên weha ji xeletîyên bîranîna kesane wêdetir in û dikarin ji hêla faktorên çandî, civakî an psîkolojîk ve werin ravekirin.
Kurd û Bîra Civakî
Civaka kurdî di dîrokê de bi gelek bûyerên trawmatîk re rûbirû maye û ev bûyer di hafizeya kolektîf de bi kûrahî hatine tomarkirin. Koçberîya bi darê zorê, şer, têkoşîna nasnameyan û zextên çandî ji ew faktör in ku hafizeya civakî ya kurdan çêdikin. Ji bo têgihiştina Efekta Mandela ya li ser kurdan, divêt mirov lêkolîn bike ka ev bûyerên dîrokî çawa têne bibîranîn û şîrovekirin.
Efekta Mandela di Civaka Kurdî de
Di civaka kurdî de dîyardeyên mîna Efekta Mandela jî têne dîtin. Wek mînak, gelek kurd dikarin hin bûyer û kesayetên dîrokî bi awayên cuda bi bîr bînin. Ev cudahî li gorî erdnîgarîya ku kesayet lê dijîn, ji asta perwerdeya wan, nêrînên sîyasî û bandorên çandî pêk tê.
Komkujîya Helebçeyê û Nakokîyên Bîranînê
Kîmyabarana ku di sala 1988an de li Helebçeya Kurdistanê hatî kirin, di bîra kolektîf a kurdan de şopên kûr hiştin. Lê der barê hûrgilî û encamên vê bûyerê de bîr û şiroveyên cuda hene. Hin kurd piştî vê êrîşê reaksîyona berfireh a raya giştî ya cîhanê bi bîr tînin, hinên din dibêjin ev bûyer demekê dirêj ji alîyê civaka navneteweyî ve hate paşguhkirin. Ev bîranînên cihêreng nîşan didin ku bîra civakî çawa çêdibe û diguhere.
Her weha, rastîya ku hin kurd bi qatilên weke Seddam Huseyîn re, tevî ku rastî komkujîyên weke Helebçeyê hatin jî, nakokîyên li ser hafizeya civakî û sendroma “evîndarîya celadê xwe” derdixe holê. Ev dîyarde nîşan dide ku civakên bindest carinan dikarin bibin heyranê serokên zulimkarên xwe.
Zulm û Sempatîya DAIŞ’ê ji bo Komên Îslamî
Bi heman awayî, tevî ku ji alîyê rêxistinên terorîst ên wekî DAIŞê ve rastî zext û zordarîyan tê, lê dîsa jî tê dîtin ku hejmareka giring ji kurdan tevlî komên çekdar ên Îslamî dibin (ên ku Îslamê bi kar tînin) an jî sempatîya wan dikin. Ev giring e ji bo têgihîştina tevlihevîya bîranîna civakî û çawa kes bi travmayên ku jîyaye re mijûl dibin. Sedemên beşdarbûn û sempatîya li ser rêxistinên weha, dibe ku bawerîyên olî, lêgerîna nasnameyê û faktorên sosyo-aborî bin.
Avakirina Bîra Civakî û Nakokî
Bîra civakî ne bi tenê bi bîranîna bûyerên berê, di heman demê de bi çawanîya şirovekirin û veguhestina van bûyeran ve jî girêdayî ye. Civaka kurdî gelek çîrok û destan li ser trawma û berxwedan xwe çêkirine. Ev çîrok di avakirina hafizeya civakî de roleka giring dilîzin. Lêbelê, rastbûn û hûrgulîya van çîrokan dibe ku bi demê re biguhere û ji şiroveyên cuda re vekirî be.
Bo nimûne Serhildana Dêrsimê û komkujîyên ku di destpêka sedsala XXem de hatin kirin, di bîra kolektîf a kurdan de cihekî giring digire. Ev bûyer ji alîyê nifşên cuda ve bi awayên cuda tên bibîranîn û şirovekirin. Hin kes vê serhildanê wekî berxwedanê dibînin, hin jî wê wekî trajedîyekê dibînin. Ev şiroveyên cihêreng xwezaya dînamîk a bîra civakî û çawa Efekta Mandelayî dikare derkeve holê nîşan dide.
Sendroma Evîndarîya Celadê Xwe
Sendroma “evîndarîya celadê xwe” nîşan dide ku civakên di bin zordestîyê de dijîn carinan meyildar in ku bibin heyranê rêber an komên zulme li wan dikin. Dibe ku ev rewş wekî mekanîzmayeka parastinê ya psîkolojîk pêk were û dibe ku di nav stratejîyên jîyanê yên kesan de be. Şopa vê sendromê di civaka kurdî de jî tê dîtin. Di vê çarçoveyê de sempatîya Saddam Huseyn an jî hin komên oldar dikare were nirxandin.
Pêşnîyaz
Perwerde û Hişyarkirin:
- Divêt ji bo hînkirin û nîqaşa bûyer û kesayetên dîrokî bi rêk û pêk bernameyên perwerdeyê bêne çêkirin. Divêt ev bername perspektîfeka objektîf û piralî peyda bikin.
- Li dibistanên Başûr û Rojavayê Kurdistanê û her weha li dîasporayê divêtin di dersên dîrokê de mufredatek bê qebûlkirin ku nêrînên cuda li ber çavan bên girtin û ramana rexnegirîyê teşwîq bike.
Dîyalog û Lihevhatina Civakî:
- Divêtin platformên dîyaloga civakî bên avakirin ku bi awayekê vekirî li ser trawma û nakokîyên berê bên nîqaşkirin. Divêtin ev platform rê bidin ku nêrînên cuda werin cem hev û bîreka hevpar bê avakirin.
- Piştgirîya rêxistinên sivîl û înîsîyatîfan giring ku dê beşdarî pêvajoyên aştî û çareserîyê bibin.
Piştgirîya Psîkolojîk û Rehabîlîtasyonê:
- Divêt ji bo kes û civakên trawmayê dijîn xizmetên desteka psîkolojîk bên dayîn û ev xizmet bên belavkirin. Piştgirîyên bi vî rengî dikarin ji kesan re bibin alîkar ku travmaya xwe bi rengekê baş derbaz bikin.
- Divê proje û kampanya bên meşandin ku dê piştgirîya tenduristîya psîkolojîk li tevahîya civakê bike.
Çapemenî û Agehdarî:
- Divê çapemenî were teşwîqkirin ku bûyerên dîrokî bi awayekî bêalî û rast ragehînin. Ji bo pêşî li dezenformasyon û propagandayê bê girtin divê xwendewarîya medyayê bê zêdekirin.
- Divê platformên medyaya civakî ji bo pêşîgirtina li belavbûna dezînformasyonan bi berpirsyarî tev bigerin û bigihîjin agehdarîya rast.
Projeyên Çandî û Hunerî
- Divê projeyên çandî û hunerî yên ku bûyer û travmayên dîrokî vedibêjin bên piştgirîkirin. Şano, sînema, wêje û şaxên din ên hunerê dikarin di avakirina bîra civakî de roleka giring bilîzin.
- Divê bi merasîmên bibîranînê, pêşangeh û projeyên belgefîlman hişmendîya dîrokî bê zêdekirin.
Encam û Pêşnîyaz
Efekta Mandelayî ji bo têgihiştina hafizeya civakî çawa hatîye avakirin û teşekirin têgeheka giring e. Civaka kurdî xwedî bîreka civakî ya dewlemend e ku bi trawma û berxwedanên ku di dîrokê de jîyaye hatîye avakirin. Lêbelê, ev bîranîn dikare bi demê re biguhere û ji şiroveyên cuda re vekirî be. Bûyerên weke Komkujîya Helebçe û çewisandina DAIŞ’ê nîşan didin ku ev bîranîn çi qasî tevlîhev û tijî nakokî ne. Nêrînên Efekta Mandelayî ya li ser civaka kurdî, ji bo têgihîştina sînor û avahîya dînamîk a bîra civakî îşaretên giring dide. Avakirina bîra civakî bi qasî zanîna ziman û dîroka xwe ye.
