Arkeologên ku di kûrahîya daristanên Amazonê de dixebitin, toreke berfireh a bajaran keşif kirin ku vedigere 2500 sal berê. Li gorî lêkolînekê ku di kovara Science de hatîye weşandin, rûniştgehên pêşhispanî yên pir birêkûpêk, bi kolanên fireh û rêyên dirêj û rast, plaza û komikên platformên abîdeyê li Gelîyê Upano yê Amazona Ekvadorê, li quntara rojhilatê Andes, hatin dîtin roja pêncşemê.
Tora Bajarê Kevnar Çawa Hate Dîtin?
Vedîtina tora bajarî ya herî zû û mezin a taybetmendîyên çêkirî û kolandinî li Amazonê heta niha encama lêkolînên zêdetirî du dehsalan li herêmê ji hêla tîmê Fransa, Almanya, Ekvador û Porto Rîko ve bû. Lêkolîn bi xebata zevîyê dest pê kir berî ku rêbazek hestîyarkirina dûr a bi navê vedîtina ronahîyê û rêzgirtin, an jî ronahîya lazerê bikar tîne bi navê lîdarê ku strukturên li binê kavilên darên stûr bibîne.
Nivîskarê sereke yê lêkolînê Stéphen Rostain, ji CNN re got: “Lîdar nêrînek giştî ya herêmê da me û me karî mezinahîya malperan pir binirxînin” Lê zêdekir û anî ziman ku ew “toreke tam” rêyên kolandin nîşanî wan dide. Lîdar, kirazek bû li ser kekê.”
Bajarê Kevnar ê Hatî Dîtin Bajarek Çawa ye?
Rostain got mirovên pêşîn ên ku li wê derê dijîn, 3,000 sal berê, xwedîyê xanîyên piçûk û belavkirî bûne. Lêbelê, di navbera 500 BZ û 300 û 600 PZ de, li gorî nivîskarên lêkolînê, kulturên Kilamope û paşê Upano dest pê kir ku girs ava bikin û xanîyên xwe li ser platformên axê danîn. Ev platform dê li dora qadek nizm, çargoşe bêne organîze kirin.
Daneyên ji LiDARê zêdetirî 6,000 platformên li nîvê başûr ên qada 600 kîlometre çargoşe (232 mîl çargoşe) vekolîn kirin. Li gorî lêkolînê, platform bi piranî çargoşe bûn, her çend çend hûrgulî bûn, û bi qasî 20 metre bi 10 metre (66 ling bi 33 ling) bûn. Ew bi gelemperî li dora plaza di komên sê an şeşan de hatine çêkirin. Plaza jî gelek caran xwedîyê platformek navendî bûn. Tîm di heman demê de kompleksên abîdeyê yên bi platformên pir mezintir vedîtin, ku, wan got, dibe ku fonksîyonek medenî an merasîmî hebe.
Çend Torên Bajarên Kevnar Hatine Dîtin?
Herî kêm 15 komikên kompleksên ku wekî niştecih hatine nasîn hatin dîtin. Hin niştecih bi xendekan hatin parastin, di heman demê de rê li nêzî hin kompleksên mezin hatine astengkirin. Lêkolîneran got ev yek destnîşan dike ku niştecîh ketine ber gefan, çi ji der ve an jî ji ber alozîya di navbera koman de. Tewra kompleksên herî veqetandî bi rêgezan û torgilokek berfireh a rêyên mezin, rast û bi kemberan ve hatine girêdan.
Li herêmên tampon ên vala yên di navbera kompleksan de, tîmê taybetmendîyên çandinîya axê, wek zevîyên avjenîyê û eywan, dîtin. Li gorî lêkolînê, ev bi torê rêyên peyarê ve girêdayî bûn. Rostain got “Ji ber vê yekê, ez ji vî bajarî re dibêjim bajarên baxçê, ew di paradîgmaya me ya derbarê Amazonê de şoreşek bêkêmasî ye.”
Lê zêde kir…
“Divê em bifikirin ku hemî xwecihîyên (xelkê) li daristana baranê ne eşîrên nîvkoçer bûn ku di daristanê de winda bûne, li xwarinê digerin. Ew cûrbecûr, cihêrengîya bûyeran in û hin jî bi (pergalek) bajarvanî, bi (a) civakek qatbûyî bûn.
Torên bi Vî Rengî li Seranserê Amerîkayê Têne Dîtin
Arkeologê perestgehê Carlos Morales-Aguilar, hevkarê postdoktorayê li Zanîngeha Teksasê li Austinê kut ev li lêkolînê nebûbû got, ev tora bajarî ya ku nû hatî keşfkirin, ji nêz ve bi deverên din ve girêdayî ye ku li seranserê daristanên tropîkal ên Panama, Guatemala, Belize, Brezîlya û Meksîkayê hatibûn dîtin.
Wî lêkolînê wekî “rêveker” bi nav kir û ji CNN re got ku ew ne bi tenê delîlên berbiçav ên plansazîya bajarî ya zû, pêşkeftî li Amazonê peyda dike, lê di heman demê de bi giringî beşdarî têgihîştina me ya mîrateya çandî û jîngehê ya civakên xwecîh ên li vê herêmê dike.”
Çi Hatibû Dîtin li Amerîkayê?
Di sala 2022an de, Morales-Aguilar beşek ji tîmek lêkolîneran bû ku LiDAR bi kar anî da ku li bakurê Guatemalayê cîhek berfireh, bi sedan bajar, bajarok û gundên Mayan ên kevnar, bi hev ve girêdayî û her weha qadeke 177 kîlometre fireh peyda kiribû. Weke din tora rêyên kevir ên bilind ên ku civakan bi hev ve gire dide hatibû dîtin.
Çavkanî: CNN İnternational
