Ev dîmen di sala 2019an de hatîye girtin ku komeka ciwanên qebîleya Massacoyê ew amûrên ku Funai danîne wê derê radikin. (Wêne: Funai)
Kamerayên otomatîk ên ku li daristana baranê ya Brezîlyayê hatine bicihkirin, yekem car vîdeoya civakeka xwecihî ya îzolekirî girtin ku tevî zexta cotkaran û hewildanên neqanûnî yên birîna daristanên Amazonê pêş dikeve.
Li gorî nûçeya The Guardianê ku roja yekşemê weşandî, berê qet têkilî bi civaka xwecihî ya bi navê gelê Massaco re nehatiye danîn. Ji civakê re dibêjin Massaco ji navê çemê ku di nav xaka wê re diherike. Lêbelê, nayê zanîn ku ew ji xwe re çi dibêjin. Her welê, zimanê civakê, avahîyên civakî û pergalên bawerîyê jî nepenîyek in.
Nifûsa Wan Çi ye?
Li gorî Weqfa Neteweyî ya Brezîlyayê ji bo Gelên Xwecihî (FUNAI), nifûsa Massaco ji destpêka salên 1990an hir ve herî kêm du qat zêde bûye, tevî zextên karsazên çandinî, daristan, karkerên madenê û bazirganên narkotîkê. Niha tê fikirîn ku ev civak ji 200 heta 250 kesan pêk tê.
Algayer dibêje ku wî di destpêka salên 90î de nifûsa xwe ji 100 heta 120 kesan texmîn kir. Ew niha 50 malbat, ku her yek ji çar-pênc endaman pêk tê, texmîn dike û hejmara rûniştvanan bi giştî 200-250 e. Kevan, pêlîstok û şopên piçûk zarokan nîşan didin – nîşanên ku malbat mezin dibin.
Ji wêneyan û ji seferên çavdêriyê yên bi salan ên ku Algayer pêşengiya wan dikir, diyar bû ku mirovên çemê Massaco her ku diçûn pir zêde bûn. Ev meyil jî di gelek civakên netêkilî yên li Amazonê de tê dîtin. Ji bo gelê Massaco, ev guhertineka diyarkirî ya bextewariyê ye ji salên 1980an, dema ku axa wan ji hêla darbir û karkerên gomûkê ve hate niştecîkirin. Mîsyona Funai di wê demê de ev bû ku hewil bide ku pêwendiyeka aştiyane bi gelên xwecihî re saz bike ku li pêşiya otoban, niştecihên nû û derxistina çavkaniyê radiwestin re. Di sala 1987an de, ajanan xwe amade dikirin ku têkiliyê deynin û mirovan li ser diyariyên kevneşopî bixapînin: amûr, konteynerên metal, amûr û neynik.
Lê di heman demê de di sala 1987an de, pisporên Funai li Brasília encam dan ku nexweşî û belengaziya ku ji têkiliya aştiyane derdikeve ji bo mirovên veqetandî karesatek bû û siyaseta bêtêkiliya heyî ya ajansê da destpêkirin. Massaco, herêma yekem a Brezîlyayê ku tenê ji bo nifûsa bê têkilî tê parastin, bûye ceribandineka çavdêrîyê û şopandina civakeka veqetandî bêyî têkilî.
Algayer di sala 1992yê de li Massaco dest bi kar kir. Ji ber eslê xwe wekî Alemão (Almanî) tê zanîn, Algayer bû efsaneyek li ser Funai ji bo belgekirina sîstematîk a gelê Massaco û parastina wan a domdar a axa wan. Ev herêm bûye model. Funai û ajansên federal li herêmeka ku windabûna daristanan lê berbelav e bêdaristananî di nav sînorên xwe de daxistiye sifirê.
Çawa Tîran Diavêjin?
Algayer dibêje, “Em nizanin ka ew çawa tîran diavêjin. Gelên din ên xwecihî hewil didin vê yekê fêhm bikin, dikenin û dibêjin ku ev ne mimkûn e. Dibe ku ew xwe digihînin, lê heta îro me bersiva vê sirê nedîtiye.”
Jîyan û Çand û Ferqa Wan ji Civakên dî yên Herêmê
Antropolog Amanda Vîlla ya ji Çavdêriya Mafên Mirovan a Gelên Xwecihî yên Veqetandî û di demên dawî de pêwendiya wan bi wan re heye, beşdarî seferan bi Algayer bû û bi civakên cîran re axivî. Ew dibêje Massaco ji gelên cîran ne bi tenê bi kevanên xwe yên dirêj, lê di heman demê de bi tapîrên xwe yên dirêj, bi karanîna berfireh a striyan, danîna sergoyên heywanan li ser stûnan, porê dirêj, mustaq û bê quldan û zêrên xwe ji gelên cîran têne cudakirin. Hindîyekî Tuparî ku çend zimanên xwecihî yên herêmê dizanibû, rapor kir ku dibihîst cotek Massaco ku sohbet dikin û yek peyvek jî fam nakin.
Villa dibêje, “Ji ber vê yekê gelek pisporên Funai guman dikin ku ew ji aliyê din ê çemê Guaporé, ji Bolîvyayê hatine.” Bi taybetî gelê Sirionó kevan, tapîrî çêkirin û lênihêrînê bi kar anîn. “Lê ev texmîn in. Em nikarin tiştekî teqez bibêjin.”
Dîmenên nû li cîhekê ku Funai dem bi dem amûrên metal, mêş û axîn dihiştin hate girtin. Diyarî, ku berê ji bo ku mirovan bikişîne nav têkiliyê, niha ji bo pêşîgirtina vê yekê têne bikaranîn. Pratîka, ku li herêmên din ên xwecihî tê bikaranîn, mirovên bêtêkilî ji bo bidestxistina amûran ji çûna cotkaran an kampên daristanan dûr dixe.
