Sendroma Tourette, nexweşîyeka norolojîk e ku bi gelemperî di zaroktîyê de derdikeve holê û bi tevger û dengên bêîrade (tîk) tê naskirin. Navê xwe ji norologê Fransî Georges Gilles de la Tourette digire, ku li sala 1885ê ev sendrom cara yekem pênase kir. Tîk, tevger an dengên ji nişka ve, dubare û stereotîpîk in û bi gelemperî ji kontrola mirovî derdikevin. Sendroma Tourette dikare xwedî bandorên berfireh be, ji nîşaneyên sivik bigire heta rewşên giran ên jîyana rojane bi awayekê cidî bandorê dike. Di vê nivîsê de, em ê taybetmendî, sedem, teşhîs, rêbazên dermankirinê, têgihiştina civakî û tecrubeyên nexweşên vê sendromê bi berfirehî binirxînin.
Taybetmendî û Nîşanên Sendroma Tourette
Sendroma Tourette di du kategoriyên sereke de tê dabeşkirin: tîkên motorî (tevgerî) û tîkên dengî (vokal). Tîkên motorî, çavneqandin, serhejandin, milhejandin, rûtirşkirin, desthejandin an hilavêtinê pêk tînin. Tîkên dengî, jî bi paqijkirina qirikê, kuxik, xirxir, dubarekirina peyv an hevokan, an jî derxistina dengên heywanan têne nîşandan. Tîk dikarin sade bin wekî mînak çavneqandin an paqijkirina qirikê an jî tevlihev bin wekî mînak tevgerên ku gelek komên masûlkan di nav xwe de dihewînin an peyv/hevokên watedar.
Yek ji têgihiştinên şaş ên herî berbelav ên der barê Sendroma Tourette de ev e ku ji ya mirovan ve hemû nexweş bi awayekê bêîrade gotinên nebaş an hevokên civakî yên ne li rê bikar tînin. Ev rewş wekî koprolalî tê binavkirin û tenê di navbera %10-15ê nexweşên Tourette de tê dîtin. Koprolalî bi gelemperî di medyaya populer de bi awayekê zêde tê nîşandan, ku ev yek dibe sedema têgihiştinên şaş. Bi heman awayî, rewşa kopropraksî jî kêm e ku tê de tevgerên nebaş ên bêîrade têne kirin.
Sendroma Tourette bi gelemperî di navbera 5 û10 salîyê de dest pê dike û nîşaneyên wê di dema ciwantiyê de dikarin bigihîjin asta herî bilind. Di mezinbûnê de, li hin kesan tîk kêm dibin an bi temamî jê diçin, lê li hinan jî dibe ku domdar bin. Ev sendrom di mêran de ji jinan 3-4 qat zêdetir tê dîtin. Tîk bi gelemperî bi faktorên wekî stres, westîn, kelecan an tirsê zêde dibin, lê di dema bêhnvedanê an çalakiyên bi baldarî de kêm dibin.
Sendroma Tourette bi gelemperî bi nexweşiyên din ên norolojîk an psîkiyatrîk re tê dîtin. Di nav van de “nexweşiya obsesîf-kompulsîf (OKD)”, “nexweşiya kêmbûna balê û hîperaktîvîteyê (ADHD)”, nexweşiyên tirsê û zehmetiyên fêrbûnê hene. Van rewşên hevdem dikarin rêveberiya sendromê tevlihevtir bikin û pîlaneka dermankirinê ya kesane hewce dikin.
Sedemên Sendroma Tourette
Sedema rastîn a Sendroma Tourette hêj bi temamî nehatine zelalkirin, lê tê texmînkirin ku ev yek ji kombînasyona faktorên genetîk û jîngehî pêk tê. Lêkolîn nîşan didin ku sendrom xwedî bingeheka genetîkî ya xurt e. Lêkolînên malbatî destnîşan dikin ku di malbatên kesên bi Sendroma Tourette de nexweşiyên tîkê an rewşên têkildar zêdetir têne dîtin. Lê belê, genek an genên taybet hêj bi awayekê zelal nehatine nasîn.
Ji aliyê norolojîk ve, Sendroma Tourette bi anormaliyên di navçeya mêjî ya bi navê bazal gangliyon ve tê girêdan. Bazal gangliyon di birêkûpêkkirina tevger û tevgeran de roleka giring dilîzin. Nerêkûpêkbûna di neurotransmitterên wekî dopamîn û serotonîn de dibe ku bibe sedema derketina tîkan. Her weha, nexweşiyên di devreyên kortîkal û subkortîkal ên mêjî de jî dikarin bandorê li nîşaneyên sendromê bikin.
Faktorên jîngehî jî dikarin di derketina Sendroma Tourette de rolê bilîzin. Komplîkasyonên di dema ducaniyê de, enfeksiyonên di zaroktiya zû de (mînak enfeksiyonên streptokokê yên têkildar bi sendroma PANDAS), stres an trawma, di kesên xwedî meyla genetîkî de dikarin tîkan derxin holê. Lê belê, hêj ne bi zelalî hatiye fêmkirin ka ev faktor çawa û çima bandor dikin.
Pêvajoya Teşhîsê
Teşhîsa Sendroma Tourette ji aliyê norolog, psîkiyatr an bijîşkek pispor ve bi çavdêriya klînîkî tê danîn. Kriterên teşhîsê di rêberên standard ên wekî DSM-5 (Manuala Teşhîs û Statîstîkî ya Nexweşiyên Derûnî – Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) an ICD-11 de hatine diyarkirin. Ji bo danîna teşhîsê, ev şert pêwîst in:
– Hebûna tîkên motorî û dengî (pêwîst nake bi hev re bin),
– Destpêka tîkan berî 18 saliyê,
– Domkirina tîkan bi kêmî ve salek,
– Tîkên ku bi rewşeka bijîşkî ya din (mînak epîlepsî) an bikaranîna madeyan nayên ravekirin.
Di pêvajoya teşhîsê de, bijîşk bi gelemperî dîroka bijîşkî ya nexweşî, temenê destpêka nîşaneyan, frekans û tundiya wan dinirxînin. Her weha, ji bo rewşên hevdem (OKD, ADHD hwd.) jî lêkolîn tê kirin. Di rewşên pêwîst de, muayeneya nörolojîk an teknîkên wênekirina mêjî (mînak MRI – Magnetic Resonance Imaging – Wênekirina Rezonansa Magnetîk) ji bo derxistina sedemên din têne bikaranîn.
Rêbazên Dermankirinê
Dermankirina Sendroma Tourette li gorî tundiya nîşaneyan û bandora wan li ser jiyana nexweş tê diyarkirin. Di rewşên sivik de, bi gelemperî dermankirin ne hewce ye û kes dikarin fêr bibin ku bi tîkan re bijîn. Lê belê, ger nîşaneyan bandorê li karîgeriya civakî, akademîk an pîşeyî bikin, gelek vebijarkên dermankirinê hene:
1. Terapiyên Reftarî:
– Mudaxeleya Tevgerî ya Berfireh (CBIT): Ev terapi tîkan li mirovî dide nasîn û ji bo astengkirina wan tevgerên alternatîf pêş bixe. Mînak, ger kesek berî tîka çavneqandinê hîseka taybet (hîsa premonîtor) hîs bike, dikare fêr bibe ku tevgerên din bike da ku tîkê asteng bike. CBIT bi taybetî li ser zarokan bi bandor e.
– Terapiya Hişmendî – Reftarî: Ji bo rewşên hevdem ên wekî tirs an OKD tê bikaranîn.
– Teknîkên Rihetkirinê: Rêveberiya stresê, medîtasyon an temrînên nefesê dikarin tundiya tîkan kêm bikin.
2. Dermankirin:
– Dermanên ku asta dopamînê birêkûpêk dikin (mînak haloperidol, risperidon) dikarin tîkan kêm bikin, lê ji ber bandorên wan ên xerab divê bi baldarî bêne bikaranîn.
– Antîdepresan (mînak SSRI) an dermanên tirsê ji bo dermankirina rewşên hevdem têne bikaranîn.
– Dermanên wekî klopidin an guanfasin, ji bo tîkên bi ADHD re têkildar in, dikarin bi bandor bin.
3. Piştgiriya Psîkolojîk û Civakî:
– Terapiya malbatê, ji bo malbat û derdora nêzîk têgihiştina sendromê û afirandina jîngeheka piştgirî misoger dike.
– Di dibistanan de, zêdekirina hişmendiya mamoste û hevalên polê, entegrasyona civakî ya zarokê hêsan dike.
4. Stimulasyona Mejî ya Kûr
Di rewşên kêm de, ji bo rewşên giran ên ku li hember dermankirinê berxwedêr in, elektrod di mejîyï de têne danîn da ku tîk bên kontrolkirin. Ev rêbaz bi tenê ji bo mezinan û di rewşên giran de tê nirxandin.
Têgihiştina Civakî û Têgihiştinên Şaş
Sendroma Tourette bi gelemperî di civakê de xelet tête têgihiştin û bi morkirineka şaş re rû bi rû dimîne. Di medyaya populer de, tê fikirîn ku sendrom bi tenê bi gotinên nebaş (koprolalî) ve girêdayî ye. Lê belê, koprolalî kêm tê dîtin di nexweşên Tourette yên zarok de û sendrom xwedî berfirehîyeka nîşaneyên mezintir e. Ev têgihiştinên şaş, dikarin bibin sedema dûrxistin an xelet têgihiştina kesan di nav civakê de.
Kampanyayên perwerde û hişmendiyê ji bo kêmkirina vê mora şaş giring in. Di dibistan, cihên kar û civakê de agahdarkirina rast der barê Sendroma Tourette de, pejirandina civakî ya kesan zêde dike. Her weha, helwesta piştgirî ya malbat û mamosteyan, baweriya xwe ya zarokan û serkeftina wan a akademîk bi awayekî erênî bandor dike.
Jiyana Bi Sendroma Tourette
Nexweşên Sendroma Touretteê, bi piştgirî û dermankirina guncav dikarin jiyaneka normal bijîn. Gelek kes fêr dibin ku tîkên xwe bi rê ve bibin û di perwerde, karîyer û têkiliyên civakî de serkeftî bin. Mînak, lîstikvanê fûtbolê Tim Howard, muzîsyen Nick Tatham û nivîskar Samuel Johnson, nîşan dane ku ev sendrom ne hewce ye ku potansiyela kesan sînordar bike.
Nexweşên bi Sendroma Touretteê, bi gelemperî afirîner, zîrek û biryardar in. Tîk, di hin rewşan de, di çalakiyên ku baldarî an konsantrasyonê hewce dikin (mînak lîstina muzîkê an werzîş) de kêm dibin. Ji ber vê yekê, divê kes bên teşwîqkirin ku hêzên xwe keşf bikin û di jîngeheka piştgirîkirî de xwe îfade bikin.
Sendroma Tourette û Lêkolîn
Di salên dawîyê de, lêkolînên li ser Sendroma Tourette di warê genetîkî û norolojîk de bêtir agahî dane. Lêkolînên li ser rêbazên dermankirinê yên nû, bi taybetî terapiyên reftarî û teknîkên neuromodulasyonê (mînak stimulasyona magnetîkî ya transkranîal) berdewam dikin. Her weha, li ser pêşxistina pergalên piştgiriya civakî ji bo baştirkirina kalîteya jiyana kesên bi vê sendromê re tê xebitîn.
Encam
Sendroma Tourette, wekî rewşek norolojîk, dikare jiyana kesan bi awayên cihê bandor bike, lê bi teşhîs, dermankirin û piştgiriya civakî ya rast, ev kes dikarin jiyaneka têr û têrker bijîn. Lêkolînên li ser sedemên genetîkî û jîngehî yên sendromê, di pêşerojê de dikarin rê li ber dermankirinên bi bandortir vekin. Wekî civak, zêdekirina hişmendiyê der barê Sendroma Tourette de, rastkirina têgihiştinên şaş û piştgirîkirina van kesan, dê alîkariya wan bike ku potansiyela xwe bi temamî bi cih bînin.
Heke hûn li agahî an piştgiriyeka zêdetir bigerin, norolog, psîkolog an rêxistinên civakî yên sivîl ên têkildarî Sendroma Tourette (mînak Tourette Association of America) dikarin çavkaniyên hêja pêşkêş bikin. Her weha, komên piştgiriyê yên herêmî ji bo parvekirina tecrubeyan û stratejiyên têkoşînê dikarin bibin alîkar.
