Xewn, neynika razdar a hişmendîya mirovî ye û serpêhatîyên xewnên kesên kor, ji bo têgihiştina siruşta vê dîyardeyê perspektîveka balkêş pêşkêş dike. Gelo kor xewnan dibînin? Erê, dibînin. Lê naverok û awayê serpêhatîyên xewnên wan diguhere li gorî ku ka korbûn ji zikmakî ye an paşê çêbûye. Ev nivîs dê serpêhatîyên xewnên kesên kor di ronahîya vedîtinên zanistî û bingehên norolojîk de lêkolîn bike û dê di vê pêvajoyê de rave bike ka xewn bi hestên derveyî dîtinê çawa têne dîtin.
Siruşta Xewnan û Serpêhatîyên Nedîtbar
Xewn, bi gelemperî di qonaxa REM (Tevgera Bileaz a Çavan) a xewê de derdikevin holê, serpêhatîyên ku ji têkelbûna wêneyên hestî û zihnî pêk tên. Di kesên dibînin de, xewn bi piranî bi wêneyên dîtbarî tijî ne; lê bêhn, deng, destdan û heta hestên hestyarî jî naveroka xewnê dewlemend dikin. Di kesên kor de, fonksîyona korteksa dîtbarî (beşa mejî ku dîtinê pêk tîne) faktora sereke ye ku dîyar dike ka serpêhatîya xewnê dê dîtbarî be an na.
Lêkolînên zanistî nîşan didin ku xewnên kesên ji zikmakî kor in, wêneyên dîtbarî nagirin, lê li şûna wê li ser bihîstin (deng), destdan (hestkirin), bêhn û serpêhatîyên hestyarî ava dibin. Ji alîyê din ve, xewnên kesên ku paşê kor bûne, li gorî dema jidestdana dîtinê û bîra dîtbarî ya mejî, dibe ku hinek wêneyên dîtbarî tê de hebin.
Serpêhatîyên Xewnên Kesên Ji Zikmakî Kor
Di mêjîyê kesên ji zikmakî kor de, korteksa dîtbarî, ji ber nebûna serpêhatîya dîtbarî, dibe ku fonksîyonên cuda bigire. Mînak, ev herêm dikare xwe bi pêvajoya agahîyên deng an destdanê re biguncîne. Xewnên van kesan, bi gelemperî li ser wan hestan ava dibin ên ku ew di têkilîya xwe ya bi hawirdorê re bikar tînin. Mînak:
– Wêneyên bihîstinê: Di xewnên wan de axaftin, dengên siruştê an muzîk li pêş in. Kesekê ji zikmakî kor, di xewnê de dikare “hîs bike” ku di nav daristanê de dimeşe û ev serpêhatî bi xişexişa belg û çiqilan an dengê çûkan temam dibe.
– Wêneyên destdanê: Hesta destdanê, yek ji bingeha xewnan e. Kesên kor, di xewnên xwe de dikarin hesta girtina tiştekî, hestkirina xewnê tiştekê an girtina destê kesekê bijîn.
– Bêhn û tam: Xewn, carinan dikarin bêhna xwarinekê an bêhna gulekê tê de bigirin. Ev hest, li şûna wêneyên dîtbarî, dewlemendîya xewnê zêde dikin.
– Hişmendîya mekanî: Ji ber ku kesên kor hawirdora xwe bi deng û destdanê hîs dikin, di xewnên xwe de jî hişmendîyeka mekanî ya xurt nîşan didin. Mînak, ew dikarin “hîs bikin” ku di odeyekê de digerin an li kolanekê dimeşin.
Lêkolîneka sala 1999an (Hurovitz û yên din) nîşan da ku xewnên kesên ji zikmakî kor, ji yên kesên dîtbar kêmtir êrîşkar in û bêtir bi jîyana rojane ve girêdayî ne. Ev yek nîşan dide ku xwen li gorî serpêhatîyên jîyana kesan çêdibin.
Serpêhatîyên Xewnên Kesên Paşê Kor Bûne
Serpêhatîyên xewnên kesên paşê kor bûne, li gorî temenê jidestdana dîtinê û dema derbasbûyî diguhere. Ji ber ku korteksa dîtbarî ya wan bi serpêhatîyên dîtbarî ve hatîye çêkirin, dibe ku di xewnên wan de wêneyên dîtbarî hebin. Mînak:
– Di kesên ku di temenekê biçûk de kor bûne, wêneyên dîtbarî piştî demekê kêm dibin, lê bi temamî pûç nabin. Ev kes, di xewnên xwe de dibe ku rengên nezelal, şekil an xwnên nas bibînin.
– Di kesên ku di mezinbûnê de kor bûne, bîra wan a dîtbarî xurttir e. Ev kes, di xewnên xwe de dibe ku dîmenên dîtbarî yên zelal, cihên nas an kesan bibînin. Lê piştî salên dirêj ên korbûnê, wêneyên dîtbarî dibe ku şêlî bibin û hestên din derbikevin pêş.
Lêkolîneka sala 2014an a li Danîmarkayê nîşan da ku di xewnên kesên paşê kor bûne de, naveroka dîtbarî bi demê re kêm dibe, lê bi temamî pûç nabe. Ev yek, nîşan dide ku mejî meyla parastina bîra dîtbarî heye û xewn çavkanîya xwe ji serpêhatîyên berê yên kesan digirin.
Bingehên Nûrolojîk
Di çêbûna xewnan de, ne bi tenê korteksa dîtbarî, lê her weha amîgdala (bersivên hestyarî), hîpokampus (bîr) û loba parietal (hişmendîya mekanî) jî rolê dileyîzin. Dema korteksa dîtbarî ya koran ne çalak be, korteksên hestî yên din (bihîstin û somatosensorî) naveroka xewnê çêdikin. Li gorî lêkolînên EEG û fMRI, di xewa REM a kesên ji zikmakî kor de, di korteksên bihîstin û destdanê de çalakîyeka zêde hatîye dîtin. Ev yek rave dike ka xewn bi hestên nedîtbar çawa dewlemend dibin.
Alîyên Çandî û Psîkolojîk ên Xewnên Koran
Xewnên kesên kor, bi serpêhatîyên wan ên rojane û çarçoveya çandî ve jî girêdayî ne. Mînak, kesek ji zikmakî kor, dibe ku di xewnê de têgeha “dîtinê” nejî, lê dibe ku ji vegotinên kesên din ên li ser dîtinê bandor bibe. Ev kes, dema xewnên xwe vedibêjin, li şûna “dîtina tiştekê” bi gotinên wekî “hîskirina tiştekê” an “hişmendîya tiştekê” bi kar tînin.
Ji alîyê psîkolojîk ve, xewnên kesên kor, mîna yên kesên dîtbar, pêvajoyên hestyarî nîşan didin. Hestên wekî tirs, bextewarî an hesret, di xewnan de bi xurtî derdikevin holê. Mînak, kesekê ji zikmakê kor, di xewnê de dibe ku bi dengê kesekî hezkirî an bi destdana wî nêzîkbûnekê hîs bike.
Encam
Kesên kor xewnan dibînin û ev xewb neynika cîhana wan a hestî ye. Kesên ji zikmakî kor, bêyî wêneyên dîtbarî, xewnên dewlemend bi hestên bihîstin, destdan û bêhnê dijîn; kesên paşê kor bûne, li gorî bîra dîtbarî ya berê, dibe ku hinek xewnên dîtbarî bibînin. Ev cihêrengî, adaptebûna mêjîyê mirovî û çawanîya çêbûna xewnan li gorî serpêhatîyên kesane nîşan dide. Cîhana xewnêN koran, dema em ji perspektîfa dîtbarî dûr dikevin, pirrengîya hişmendîya mirovî derdixe holê.
Ev nivîs, ji bo kesên ku dixwazin serpêhatîyên xewnên koran fêm bikin, xalekê destpêkê pêşkêş dike û di heman demê de siruşta gerdûnî ya kesane ya xewnan ronî dike. Di pêşerojê de, pêşketinên di norolojî de, dibe ku sirên kûrtir ên vê cîhana razdar eşkere bikin.
